Cạnh tranh thị phần “miếng bánh” mang tên năng lượng tái tạo: Cơ hội nào cho doanh nghiệp Việt?

Mới đây, một nghiên cứu của Tổ chức Năng lượng Ember (Anh) công bố cho thấy, Việt Nam hiện chiếm 68% tổng sản lượng điện mặt trời, điện gió của ASEAN vào năm 2022. Cụ thể, tổng sản lượng điện mặt trời và năng lượng gió ở Đông Nam Á đạt hơn 50 TWh vào năm ngoái, trong đó Việt Nam được xác định là động lực chính thúc đẩy tăng trưởng năng lượng tái tạo của khu vực khi chiếm gần 70% tiềm năng.

Bà Vũ Chi Mai, Giám Đốc Dự án năng lượng sạch chi phí hợp lý và an ninh năng lượng cho các nước Đông Nam Á (CASE), Đại diện Tổ chức Hợp tác quốc tế Đức (GIZ) đánh giá, Việt Nam có nền chính trị xã hội ổn định. Đây là yếu tố đầu tiên để các tập đoàn điện mặt trời, điện góp quốc tế tham gia vào đầu tư.

Bên cạnh đó, Chính phủ cũng ban hành nhiều cơ chế chính sách cho các lĩnh vực này. Tổng công suất lắp đặt điện gió đạt 5GW và điện mặt trời là 20GW tạo ra một thị trường dịch vụ, nhân công không hề nhỏ đi kèm. Điều này tạo thuận lợi cho các nhà đầu tư nước ngoài khi tham gia vào thị trường Việt Nam.

Theo đánh giá của GIZ về triển vọng phát triển của các doanh nghiệp ngành năng lượng tái tạo tại Việt Nam cho biết, nước ra có tiềm năng thúc đẩy thị trường nội địa hóa, tỷ lệ sẽ gia tăng từ 45% lên gần 80% đối với mặt trời, từ 37% lên 55% đối với điện gió vào năm 2050. Giá trị nội địa hóa có thể đạt 80 tỷ USD, chiếm tới 50% tổng tiềm năng thị trường.

Dù được đánh giá là lĩnh vực có tiềm năng tăng trưởng mạnh, nhưng thực tế, sự tham gia của các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay còn khá mờ nhạt, kéo theo đó “miếng bánh” thị phần của ngành năng lượng tái tạo có giá trị hàng tỷ USD chủ yếu vẫn nằm trong tay của các doanh nghiệp nước ngoài.

Khối ngoại chiếm lĩnh thị trường

Theo các chuyên gia đến từ GIZ nhận định, khả năng cung ứng đầu vào của các doanh nghiệp nội địa trong ngành năng lượng tái tạo hiện nay còn khá mờ nhạt, với lĩnh vực điện gió trên bờ, Việt nam hiện không có nhà máy sản xuất nacelle (vỏ tuabin điện gió), hub và cánh quạt, chưa sản xuất được cáp ngầm biển. Thống kê cho thấy, các dự án năng lượng tái tạo vẫn nhập khẩu 90% thiết bị.

Các chuyên gia cho rằng, việc chậm nội địa hóa nguyên nhân do thiếu năng lực đánh giá, cơ sở hạ tầng, năng lực công nghệ cùng trình độ sản xuất chưa đáp ứng được yêu cầu. Bên cạnh đó, cơ chế chính sách hỗ trợ công nghiệp cho điện tái tạo cũng còn thiếu.

Trong khi đó, nhìn ra khu vực, ông Fabby Tuwina, Giám đốc điều hành Viện Cải cách Dịch vụ thiết yếu Indonesia (IESR) cho biết, điện mặt trời tại quốc gia này tăng trưởng theo cấp số nhân. Tính đến cuối năm 2023, công suất điện mặt trời của Indonesia dự kiến đạt khoảng 0,8 đến 1 GWp. Ngoài ra, Indonesia cũng đặt mục tiêu đến năm 2030, nội địa hóa trong phát triển pin mặt trời đạt 40% .

Thực tế, nếu chỉ xét riêng “một lát cắt” trong lĩnh vực cung cấp tấm pin năng lượng mặt trời tại Việt Nam có thể thấy, thị trường thời gian qua đang chứng kiến đà phát triển mạnh mẽ khi 3 doanh nghiệp dẫn đầu ghi nhận doanh thu lên tới hơn 3 tỷ USD. Tuy nhiên, ưu thế lại hoàn toàn thuộc về doanh nghiệp ngoại khi chỉ có duy nhất 1 doanh nghiệp nội địa.

Theo dữ liệu của Vietdata, 3 doanh nghiệp pin năng lượng mặt trời dẫn đầu thị trường về doanh thu thuần trong năm 2022 đều là những doanh nghiệp nước ngoài bao gồm Vina Solar, JA Solar và First Solar. Trong đó, doanh nghiệp dẫn đầu thị trường là Công ty TNHH Vina Solar Technology ghi nhận doanh thu năm 2022 lên đến 34.000 tỷ đồng. Trong khi đó, doanh nghiệp nội địa duy nhất xuất hiện trong báo cáo của Vietdata năm 2022 về ngành sản xuất pin năng lượng mặt trời là Công ty CP năng lượng IREX chỉ đạt doanh thu thuần trong năm 2022 khá khiêm tốn ở mức gần 350 tỷ đồng.

Các doanh nghiệp Việt Nam cần làm gì?

Các chuyên gia nhận định, Việt Nam hiện là quốc gia dẫn đầu Đông Nam Á về tổng công suất lắp đặt năng lượng tái tạo và phát triển dự án. Tuy nhiên, nếu không tăng được tỷ lệ nội địa hóa, thì nền sản xuất sẽ một lần nữa bị phụ thuộc nhiều vào các doanh nghiệp nước ngoài như những câu chuyện của ngành ô tô hay điện tử.

Một chuyên gia đến từ GIZ đã chia sẻ về bài học gia tăng tỷ lệ nội địa hóa của Trung Quốc, cụ thể, trong giai đoạn đầu, Đức là quốc gia tiên phong trong phát triển điện mặt trời. Sau đó, Trung Quốc đã liên kết với Đức để cùng hợp tác phát triển hệ thống năng lượng mặt trời nhưng điều kiện đặt ra là Đức phải chuyển giao một phần công nghệ. Tương tự với lĩnh vực điện gió, khi các nhà sản xuất tuabin gió châu u đến Trung Quốc, nước này cũng yêu cầu họ đáp ứng hàm lượng nội địa hóa cũng như chuyển giao công nghệ nhất định.

Nhờ đó, Trung Quốc phát triển vượt bậc và vươn lên dẫn đầu trong lĩnh vực điện mặt trời trên thế giới. Hiện nay, một tập đoàn sản xuất điện gió của Trung Quốc là GoldWind đã chiếm tổng công suất lắp đặt đứng thứ 2 thị phần toàn cầu.

Như vậy, chỉ trong một giai đoạn rất ngắn, Trung Quốc có thể làm được điều đó bởi vì họ có những chính sách nội địa hóa rất tốt. Đây là bài học với Việt Nam để “đi sau, về trước”, trong đó cần đặt ra điều kiện với các nhà công nghệ năng lượng tái tạo nắm giữ công nghệ hàng đầu.

Bên cạnh đó, vị chuyên gia cho rằng, để hấp thụ được công nghệ từ khu vực FDI, cũng cần tiếp tục đánh giá năng lực của các doanh nghiệp trong chuỗi giá trị điện gió và điện mặt trời, bao gồm cả các doanh nghiệp trong ngành công nghiệp hỗ trợ. Cùng với đó, đẩy mạnh hoạt động nghiên cứu và phát triển, chuyển giao công nghệ, các dự án thử nghiệm, phát triển nguồn nhân lực có lỹ năng,... nhằm tối đa nội địa hóa.

Dưới góc độ doanh nghiệp, ông Đinh Văn Tuân, Tổng Giám đốc Tổng công ty Ba Son - một trong những doanh nghiệp nội địa đầu tiên tham gia vào lĩnh vực sản xuất tuabin gió cho rằng, các doanh nghiệp Việt Nam đang tận dụng những cơ hội để sản xuất các công đoạn bán thành phẩm cho đối tác năng lượng tái tạo nước ngoài. Tuy nhiên, vướng mắc lớn nhất của các doanh nghiệp hiện tại là cơ chế chính sách và đơn giá. Nếu không nắm được công nghệ, giá thành sản phẩm sẽ cao dẫn đến sức cạnh tranh thấp.

“Việt Nam là người đi sau nên cần có sự hỗ trợ về cơ chế, chính sách của Chính phủ trong việc chuyển giao công nghệ, đầu tư dây chuyền mới, hiện đại. Chỉ có như vậy mới giảm được giá thành sản phẩm, tăng sức cạnh tranh cho doanh nghiệp trong nước và thâm nhập sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu”, ông Tuân nhấn mạnh.

Những phân khúc tiềm năng

Dựa trên những phân tích và tính toán về chi phí, bà Vũ Chi Mai đưa ra những phân khúc mà Việt Nam có tiềm năng nội địa hóa cao. Cụ thể, vị chuyên gia cho rằng trong giai đoạn đầu, nên tập trung phát triển những phân khúc mà Việt Nam đã có thế mạnh cũng như tỷ lệ nội địa hóa cao và cân nhắc hướng phát triển cho những phân khúc có mức độ phức tạp công nghệ cao mà Việt Nam có ít lợi thế.

“Chẳng hạn như với tấm pin quang năng, câu hỏi đặt ra là ta có nên nhảy vào sản xuất chúng không và nếu có thì nên giữ tỷ lệ nội địa hóa ở mức nào. Trung Quốc đã đi đầu thế giới về công nghệ này và họ có thể sản xuất với giá cả phải chăng”, bà Mai cho hay.

Theo vị chuyên gia, chúng ta nên làm tốt những gì mình có thể mạnh, ví dụ như phát triển các báo cáo kỹ thuật vẫn còn khoảng trống để làm tốt hơn thông qua xây dựng năng lực hoặc đầu tư vào máy móc đạt chuẩn quốc tế mà chuyên gia Việt Nam có thể dùng. Ngoài ra, cũng có thể đẩy mạnh hơn phần lắp đặt/xây dựng và đấu nối. Hay lựa chọn sản xuất một số phần như khung, móng, máy biến áp.

Bên cạnh đó, bà Mai cũng chỉ ra thị trường năng lượng tái tạo sẽ phát triển mạnh và dự tính đạt quy mô 160 tỷ USD vào năm 2050, tương đương 1.02% GDP Việt Nam hiện tại. Điều này nghĩa là sẽ có rất nhiều cơ hội cho các doanh nghiệp Việt Nam chia sẻ nếu có thể tăng được giá trị nội địa hóa của ngành này.